Osiedla mieszkaniowe w krajobrazie wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego (1850-1945)

W zróżnicowanym przyrodniczo, górzystym krajobrazie aglomeracji wałbrzyskiej wyróżnia się jeden rodzaj zespołów urbanistycznych - osiedla mieszakniowe. Analiza tego jednego regionu pozwala prześledzić zarówno mechanizmy powstawania, sposoby projektowania zespołów urbanistycznych, jak i rozwiązań architektonicznych kolejnych rodzajów osiedli przyzakładowych i samorodnych zgrupowań domów robotniczych, przez zespoły mieszkaniowe kształtowane przez projektantów administracji miejskiej i lokalnych spółdzielni mieszkaniowych, aż do wielkich inwestycji ogólnoniemieckich spółdzielni budowlanych.

Wobec kryzysu koncepcji wielkich zespołów mieszkaniowych istotne jest odnalezienie adekwatnych do potrzeb współczesnych rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych. Ukazanie metod projektowych obieranych przez architektów i urbanistów ubiegłych stuleci ma nie tylko przybliżyć historię, ale może również stanowić podpowiedź dla współczesnych twórców. Znajomość walorów omawianych osiedli pozwala na zwrócenie uwagi na swoisty fenomen okręgu wałbrzyskiego i być może wpłynie na decyzję konserwatorskie zapewniające należytą ochronę osiedlom jako zabytkom architektury i zespołom wkomponowanym w krajobraz miasta.


Spis treści:

1. Wstęp
1.1. Wprowadzenie 
1.2. Zabudowa miejska, kolonia a osiedla mieszkaniowe
1.3. Przedmiot i zakres badań
1.4. Metoda i konstrukcja pracy
1.5. Cel opracowania
1.6. Stan badań i przegląd literatury
1.7. Materiały archiwalne

2. Geneza i rozwój osadnictwa w rejonieWałbrzycja
2.1. Miasta i wsie w okresie przedindustrialnym
2.2. Rozwój tkactwa w rejonie Wałbrzycha
2.3. Górnictwo
2.4. Osiedla tkaczy i górników

3. Wałbrzyski okręg górniczo-przemysłowy. Powstanie i rozwój
3.1. Początki wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego
3.2. Rozwój gospodarczy wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego. Rozwój górnictwa i przemysłu w drugie połowieXIX wieku i na początku XX wieku
3.3. Powstanie i rozwój aglomeracji wałbrzyskiej
3.4. Sytuacja wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego w Niemczech hitlerowskich

4. Zespoły zabudowy mieszkaniowej z lat 1850 - 1914
4.1. Zgrupowania budynków czynszowych dla górników i robotników
4.1.1. Zespół budynków czynszowych w południowo-wschodniej części Starego Zdroju (Altwaser)
4.1.2. Grupa budynków przy ulicy Andersa na Białym Kamieniu (Weissstein)
4.1.3. Zabudowa czynszowa na Podgórzu (Dittersbach)
4.1.4. Zespół budynków na Sobięcinie przy ul. Św. Barbary, Średniej, Wschodniej i Kolejowej (Colonie Oest End)
4.1.5. Osiedle domów koło szybu ''Tytus'' na Białym Kamieniu przy ul. Daszyńskiego (Konradstahlerstrasse)
4.1.6. Osiedle w Kuźnicach Południowych (Fellhammer)
4.1.7. Zespoły domów przy ul. Przodowników Pracy, i 1 Maja w Boguszowie (Kirchenweg, Scheutzenstasse, Gottesberg) oraz w Kuźnicach Północnych (Fellhammer Bahnhof)
4.1.8. Zespoły domów przy ul.Traugutta w Gorcach (Rotnehbach)
4.1.9. Nowy Glinnik (Neunhein)
4.2. Osiedla prywatne
4.2.1. Zespół zabudowy przy ul. Szkolnej i Kolejowej w Boguszowie (Gottesberg, Schulstasse, Altenbahnhofstrasse)
4.2.2. Osiedle przy ul. Grota Roweckiego na Piaskowej Górze (Colonie Sanberg)
4.2.3. Osiedle przy ul. Kasztanowej w Szczawnie (Salzbrunn, Feldstrasse)
4.3. Osiedla patronackie
4.4. Osiedla wznoszone przez kopalnie
4.4.1. Osiedle 4 Domów przy pl. Grunwaldzkim (Vierhauser)
4.4.2. Osiedle przy pl. Traugutta (Ritterplatz)
4.4.3. Osiedle przy ul. Beethowena (Bahnschaft Anlage)
4.4.4. Osiedle przy ul. Nowowiejskiej (Laxenberg)
4.4.5. Mieszkania przy dawnej hucie (Wilhelmhuette) w Wałbrzychu
4.4.6. Osiedle przy ul. Kochanowskiego w Gorcach (Rothenbach)
4.4.7. Domy przy ul. Głowackiego w Górnym Wałbrzychu (Ober Waldeburg, Ritterstasse)
4.4.8. Osiedle przy szybie ''Chwalibóg'' (Segen Gottes) na Starym Zdroju
4.4.9. Osiedle przy kolonii przy ul. Świdnickiej na Podgórzu (Heirichsgrund)
4.4.10. Kolonia górnicza przy ul. Zachodniej na Sobięcinie (West end)
4.4.11. Niezrealizowane osiedle w Sobięcinie (Nieder Hersmdorf)
4.4.12. Osiedle przy szybie ''Jan'' (Hans Heinrich) na Białym Kamieniu
4.5. Osiedla przy innych zakładach przemysłowych
4.5.1. Budynki pracownicze przy dawnej fabryce porcelany Kristera (Kristerstrasse)
4.5.2. Osiedle przy fabryce porcelany w Sarym Zdroju (Kamerun)
4.5.3. Piersze osiedle przy fabryce luster (Schlessiche Spiegelglass Manufaktur i Altwasser)
4.5.4. Osiedle realizowane pod opieką dyrektora Arbenza przy fabryce luster na Piaskowej Górze (Schlessiche Spiegelglass Manufaktur Carl Tielsch)
4.5.5. Osiedle przy dawnej hucie ''Karol'' (Carlshuette Colonie)
4.6. Osiedla kolejowe
4.6.1.Zespół domów kolejowych przy ul. Nowy Świat (Neuestrasse)
4.6.2. Zespół budynków przy dworcu Wałbrzych Główny (Dittersbach)

5. Początki działalności spółdzielni mieszkaniowych (1902-1919). Nowe dzielnice
5.1. Osiedle ''Wanda'' (Fuchsberg'') na Białym Kamieniu
5.2. Zabudowa przy ul. Bohaterów Getta (Neuestrasse) na Białym Kamieniu
5.3. Nowe miasto (Neustadt)
5.4. Nowe dzielnice w Szczawnie (Bad Salzbrunn)
5.5. Nieukończone osiedle na Nowym Szczawnie (Neu Salzbrunn, Friedrich, Keisserstrasse)
5.6. Niezrealizowane osiedle na Podgórzu (Neuhause Siedlung)
5.7. Grupa budynków spółdzielczych w południowej części Podgórza (Dittersbach)
5.8. Gorce - założenie przy pl. Zwycięstwa (Kolonie Rothenbach)

6. Osiedla okresu Republiki Weimarskiej 
6.1. Osiedla wznoszone z inicjatywy miast i gmin przy współpracy ze ''Schlesisches Heim'' (Schlesisches Heimstaette)
6.1.1. Osiedle na zboczu wzgórza Gedymia na Starym Zdroju (Hartebusch Siedlung)
6.1.2. Osiedle na zboczu Góry Parkowej (Gleisberg) w Wałbrzychu
6.1.3. Osiedle przy ul. Bogusławskiego na Starym Zdroju (Bauvereinstrasse)
6.1.4. Osiedle w Boguszowie przy ul. 1 Maja (Schuetzenstrasse)
6.1.5. Osiedle na Gaju (Stadpark Siedlung)
6.1.6. Osiedle przy szybie ''Mieszko'' na Podgórzu (Melchior Siedlung)
6.1.7. Osiedle na Podgórzu przy ul. M. Skłodowskiej Curie (Neuhauer Siedlung)
6.1.8. Osiedle na Piaskowej Górze przy ul. Kardynała Stefana Wyszyńskiego (Klein Siedlung Ober Salzbrun, Sanberg)
6.1.9. Grupy zabudowy mieszkaniowej przy ul.Ludowej na Białym Kamieniu (Friedhofsweg)
6.1.10.Osiedle przy ul.Piasta na Białył Kamieniu (Friedenhof Siedlung)
6.1.11. Osiedle koło kopalni ''Victoria'' na Sobięcinie (Siedlung Nieder Hersmdorf)
6.1.12. Niezrealizowane osiedle w Nowym Szczawnie (Nue Salzbrunne Siedlung)
6.1.13. Osiedle w Starym Lesieńcu (Alt Leassing)
6.1.14. Rozbudowa Gorc (Rothenbach)
6.1.15. Osiedle przy ul. Kłodzkiej na Rusinowej (Siedlung Reussendorf)
6.1.16. Osiedle na Opoce (Hartau) 
6.1.17. Osiedle na Konradowej (Konradstahl)
6.1.18. Osiedle w Szczawienku (Sorgau)
6.1.19. Osiedle w Strudze (Adelsbach Siedlung)
6.2. Inwestycje spółdzielni budowlanych z przełomu lat 20 i 30 XX wieku
6.2.1. Osiedle na zboczu Góry Parkowej nad szpitalem (Knappschaft Lazzaret)
6.2.2. Rozbudowa Nowego Miasta na północ (Siedlung am Freibad)
6.2.3. Osiedle na dawnym Wzgórzu Pocztowym (Postberg Siedlung - Laxenberg Siedlung)
6.2.4. Osiedle Trzech Róż (Drei Rosen Siedlung)
6.2.5. Osiedle na Nowym Szczawnie (Heidenburg Siedlung, KOnradstahler Siedlung)
6.2.6. Osiedle przy ul.Bocznej , 3 Maja i Bukowej na Białym Kamieniu (Konradstahler, Friedrich Scharfstasse in Weissstein)
6.2.7. Osiedle przy ul.Krakowskiej na Górnym Sobięcinie (Fellhammer Grenze Siedlung)
6.2.8. Osiedle przy ul. Świdnickiej na Podgórzu (Siedlung Baerengrund)
6.2.9. Niezrealizowane osiedle w Szczawnie (Idahof Siedlung)
6.3. Uzupełnienia zabudowy
6.3.1. Uzupełnienia zabudowy w obrebie Podgórza (Luther, Amtshaus, Hauptstrasse)
6.3.2. Zabudowa ul. Szlifierskiej i ul. Grota Roweckiego na Piaskowej Górze (Schulstrasse im Ortstein Sandberg)
6.3.3. Osiedle koło cmentarza komunalnego na Sobięcinie i w Starym Zdroju
6.3.4. Rozbudowa osiedli w Sobięcinie i Starym Zdroju
6.3.5. Projektowane osiedle na południe od ul. Zeromskiego na Starym Zdroju (Kamerun)
6.3.6. Uzupełnienie osiedla za zamkiem, w sąsiedztwie szybu ''Zofia'' (Anlage Schachtes Ida)
6.4. Pierwsze osiedla podmiejskie (Stadrandsiedlung) i ''małe osiedla'' (Kleinsiedlung) czasów kryzysu światowego
6.4.1. Osiedle na terenach Górnego Wałbrzycha (Idaschachsiedlung)
6.4.2. Osiedla podmiejskie na Poniatowie (Stadrand Siedlung Seitendorf)
6.4.3. Zespół domków przy ul.Andersa (Adolf Hitler Strasse) na Białym Kamieniu
6.4.4. Grupa domków przy ul.Ogrodowej w Szczawienu (Siedlungstrasse)

7. Osiedla okresu reżimu hitlerowskiego
7.1. Osiedla podmiejskie (Stadrand Siedlung)
7.1.1. Osiedle na Podgórzu (D.A.F. _Grenzland Siedlung ''Glueckauf, Dr Ley-Siedlung)
7.1.2. Osiedle przy ul.Welońskiego i Łukowej (Haertelgraben Siedlung, Ober Waldenburg)
7.2. Osiedla interwencyjne wielorodzinne (Volkswohnungen)
7.2.1. Osiedle przy ul. Namyslowskiego, Kazury, i Sygietyńskiego na Nowym Mieście (S.A. Siedlung Herderstrasse)
7.2.2. Niezrealizowane osiedle na południe od ul. Piłsudskiego (Gelaende zwischen Kreutzstrasse, Hermannstrasse, Charllottenbrunnenstrasse)
7.2.4. Osiedle Robotnicze (Siedlung Hartau)
7.2.5. Osiedle pod Czarnotą - ul. Giserska, Burczykowskich i Kujawska na Starym Zdroju (Siedlung am scharzem Lehne)
7.2.6. Małe osiedla na krańcach aglomeracji. Osiedle przy ul.Nowej w Szczawienku (Neustrasse, Nieder Salzbrunn) i szereg zabudowy przy ul. Noworudzkiej na Rusinowej (Ruessendorf)
7.3. Osiedla interwencyjne jednorodzinne (Kleinsiedlung)
7.3.1. Osiedle w Szczawnie przy ul. Ułanów Nadwiślańskich (Adlesbachstrasse Siedlung)
7.3.2. Osiedle przy ul. Robotniczej w Szczawienku
7.3.3. Stary Zdrój ul.Kolonialna i Jesienna (Am Vorwerksbusch)
7.3.4. Niezrealizowane osiedle nad Pełcznicą na Starym Zdroju
7.3.5. Osiedle w Szczawnie przy ul. Wita Stwosza (Wiesenstrasse)
7.3.6. Zabudowa ul Górnej i Obrońców Westerplatte w Szczawnie (Luetzowstrasse, Seydlitzstrasse)
7.3.7. Osiedla zamiejskie w Boguszowie przy ul. 22 Lipca (Stadtrand Siedlung, Klein Siedlung Gottesberg, Breiten Hau ) i W Glinniku Starym (Alt Hain)
7.3.8. Osiedle w Lubiechowie (Liebichau)
7.4. Projekty rozbudowy Sobięcina z początku lat 40

8. Własciciele i najemcy. Inwestorzy i budowniczowie

9. Projektanci - urbaniści i architekci

10. Rozwiązania architektoniczne budynków mieszkalnych w okręgu wałbrzuskim
10.1. Rodzaj zabudowy
10.2. Budynki wielorodzinne
10.2.1. Układ i bryła
10.2.2. Rozplanowanie
10.3. Budynki jednorodzinne
10.3.1. Układ i bryła
10.4. Mieszkanie

11. Infrastruktura

12. Materiały. Techn ologie

13. Formy architektoniczne
13.1. Historyzm
13.2. Secesja
13.3. Regionalizm
13.4. Modernizm

14. Typowość a indywidualizacja

15. Urbanistyka osiedli mieszkaniowych wałbrzyskiego okręgu górniczo -przemysłowego
15.1. Poszukiwania urbanistyczne od połowy XIX wieku do przełomu XIX i XX wieku
15.2. Dzielnica miejska a osiedla ogrodowe
15.3. Osiągnięcia urbanistyczne okresu Republiki Weimarskiej
15.3.1. Urbanistyka osiedli mieszaniowych po I wojnie światowej
15.3.2. Urbanistyka osiedli przełomu lat 20 i 30 XX wieku
15.4. Urbanistyka osiedli czasów hitlerowskich
15.5. Addytywność a zwartość kompozycji. Zespół urbanistyczny otwarty - zamknięty
15.6. Osiedla podmiejskie, satelitarne, dzielnice i uzupełnienia zabudowy

16. Zaplecze funkcjonalne

17. Kompozycja w krajobrazie. Zieleń
17.1. Okres powstawania krajobrazu okręgu górniczo-przemysłowego (1850-1914)
17.2. Okres Republiki Weimarskiej
17.3. OKres Trzeciej Rzeszy

18. Podsumowanie
18.1. Problem nazw - problem tożsamości
18.2. Problem ochrony konserwatorskiej
18.2.1. Urbanistyka
18.2.2. Architektura
18.2.3. Krajobraz - zieleń

19. Wnioski końcowe 

Bibliografia
Literatura przedmiotu
Literatura ogólna i porównawcza
Archiwalia
Dokumenty budowlane i urbanistyczne
Archiwa przedsiębiorstw i organizacji
Plany
Mapy topograficzne
Plany turystyczne
Plany górnicze
Projekty urbanistyczne i techniczne
Projekty architektoniczne
Indeks nazw miejscowości, ulic i wybranych obiektów
Indeks nazwisk i nazw

----------------------------------------
Bogna Ludwig: ''Osiedla mieszkaniowe w krajobrazie wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego (1850-1945)''. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010. Okładka miękka, format 17,5 x 24,5 cm, stron 650, czarno-białe ilustracje