Niezwykła historia Środy Śląskiej

     Dzieje Środy Śląskiej zawsze cieszyły się dużym zainteresowaniem zarówno historyków oraz regionalistów, jak i jej mieszkańców. Leżące w połowie drogi pomiędzy Wrocławiem a Legnicą miasto dzieliło często losy tych dwóch stolic księstw śląskich, a także przeżywało wzloty i upadki w ramach Korony Czeskiej, Austrii Habsburgów, Prus i Niemiec. W wyniku II wojny światowej Środa Śląska znalazła się w granicach Polski. Poza tą wielką historią miasto posiada wartości, którymi szczyci się do dzisiaj, a są nimi ukształtowane tu prawo średzkie, na którym lokowano ponad 1000 miejscowości w Europie Środkowej i Wschodniej; winnice, a gałąź winnej latorośli bez przerwy – od początku XIV wieku do dzisiaj – ozdabia herb miejski i wreszcie skarby, których sława daleko przekracza granice Środy Śląskiej, Śląska i Polski.

     Od wydania pierwszej polskiej monografii miasta minęło już ponad 15  lat, a w tym czasie zaszło w mieście i badaniach nad nim wiele zmian. Do wznowienia tej publikacji zachęcił jej autorów, redaktora i  wydawnictwo przed kilku laty śp. dr Grzegorz Borowski, długoletni dyrektor Muzeum Regionalnego w Środzie Śląskiej, niestrudzony badacz przeszłości miasta i regionu, uznany archeolog i popularyzator historii, od 2016  r. prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Średzkiej. Temu właśnie, przedwcześnie zmarłemu, a zasłużonemu dla lokalnej społeczności badaczowi poświęcamy tę książkę.

Spis treści

Jerzy Piekalski: Doktor Grzegorz Borowski – badacz Środy Śląskiej, archeolog
Rościsław Żerelik: Wstęp

Artur Błażejewski, Grzegorz Borowski: Ziemia średzka w pradziejach i wczesnym średniowieczu
   Środowisko geograficzne
   Pierwsi ludzie w rejonie Środy Śląskiej
   Leśni ludzie środkowej epoki kamienia
   Początki uprawy roli i chowu zwierząt w regionie średzkim
   W kręgu cywilizacji metalu
   W okresie dominacji Celtów i Rzymian
   Słowiańskie początki i piastowskie władanie
   Archeologia późnego średniowiecza

Mateusz Goliński: Środa Śląska w średniowieczu
   Sieć osadnicza w XIII–XV wieku na terenie obecnej gminy Środa Śląska
     Zręby osadnictwa – Boom osadniczy – Uzupełnienia w późnośredniowiecznej sieci osadniczej
   Początki Środy
     Na szlaku handlowym – Środa – Nowy Targ – Prawo flamandzkie – Prawo średzkie – Kościół parafialny – Szpital i kościół Najświętszej Marii Panny
     Czarna legenda
   Zagadki układu przestrzennego miasta lokacyjnego
     Łan flamandzki – Dwa etapy rozwoju – Ulica targowa – Długość działek – Agro-miasto – Najstarsze osiedle – Zasięg osiedla – Późny plan przestrzenny 
   Rozwój miasta
     Instytucje miejskie – Zamek – Mury miejskie – Blok zabudowy śródrynkowej – Franciszkanie – Żydzi – Skarby średzkie
     Najstarsza zabudowa mieszczańska
   Funkcjonowanie miasta
     Materialne przejawy pobożności – XIV-wieczna koniunktura – Cechy – Konflikty ekonomiczne – Kryzys XV-wieczny – Migracje – Przesłanki odbudowy

Przemysław Wiszewski: Wiek złoty – wiek spiżowy. Środa Śląska w czasach habsburskich (1526–1742)
   Wielka polityka, mała Środa
     Niespokojny wiek XVI... – Wojna trzydziestoletnia – Cesarska polityka (1648–1742) – Środa leżąca na Śląsku...
   Miasteczka Środy życie wewnętrzne
     Ustrój, czyli między burgrabią, radą a... średzianami – O nowy kształt władz – wiek XVII – Uwagi demograficzne
   Między katolickim biskupem a protestanckim konsystorzem
     Reforma Kościoła miejskiego – Protestancka Środa – Rekatolicyzacja miasta
   Piwo, płótno, skóry, zboże...
     Mieszczańskie zajęcia – Polityka gospodarcza – Geografia gospodarcza – Ku nowym czasom
   Średzianie wobec kultury i cywilizacji
     Nieśpieszne przemiany cywilizacyjne – Piękno miasta, uczoność mieszczan – Miejski obyczaj

Jacek Dębicki: Pod władaniem Berlina (1742–1914)
   Środa Śląska w latach 1742–1813
     W nowej rzeczywistości – Francuska okupacja – Zabudowa miasta – Zaludnienie Środy Śląskiej – Garnizon średzki
     Rozwój gospodarczy Środy Śląskiej – Poczta i komunikacja – Sprawy wyznaniowe – Rozwój szkolnictwa – Środa w opiniach podróżników
     Wybitni średzianie
   Miasto w latach 1813–1850
     Napoleon w Środzie Śląskiej – Francuskie rabunki – Powojenne zmiany – Wiosna Ludów – Zagadnienia demograficzne i narodowościowe
     Zajęcia mieszkańców – Komunikacja kolejowa – Stosunki wyznaniowe – Budownictwo kościelne – Rozwój szkolnictwa – Prasa średzka
     Monografia Środy Śląskiej Johanna Heynego – Środa w opiniach podróżnych
   W przededniu zjednoczenia Niemiec (1850–1871)
     Demograficzny obraz Środy Śląskiej – Rozwój urbanistyczny i sytuacja gospodarcza miasta – Szkolnictwo i opieka społeczna
     Stowarzyszenia publiczne – Powódź w 1854 roku
   W zjednoczonych Niemczech. Środa Śląska w latach 1871–1914
     Preferencje polityczne mieszkańców Środy – Zaludnienie Środy Śląskiej w przededniu I wojny światowej – Gospodarka miejska
     Rozwój urbanistyczny miasta – Starania o kolej żelazną – Średzkie kościoły – Działalność stowarzyszeń miejskich
     Czytelnictwo i monografia miasta Paula Kindlera – Znani średzianie

Tomasz Głowiński: Od pierwszej do drugiej wojny światowej (1914–1945)
   W latach wielkiej wojny (1914–1918)
     Wielka mobilizacja – Niedostatki czasu wojny
   W „niekochanej republice” (1918–1933)
     Krajobraz polityczny po wojnie – Rozwój terytorialny i ludnościowy miasta – W nowej sytuacji gospodarczej – Wino, piwo, tytoń...
     Banki w mieście – Od Średzkiej Kolejki Lokalnej do planów miejskiego portu rzecznego – Kultura i edukacja
     Stowarzyszenia i organizacje społeczne – Protestantyzm, katolicyzm, judaizm
   W brunatnej rzeczywistości (1933–1939)
     Po Machtübernahme – Nowy „kalendarz” życia w mieście – Średzkie „Parteitagi” – Tradycja a nazistowska rzeczywistość
     „Zwyczajny” antysemityzm – NSDAP i organizacje afiliowane w mieście i powiecie – Wizja rozwoju Środy Śląskiej
   Na uboczu II wojny światowej (1939–1945)
     Po wybuchu wojny – Robotnicy cudzoziemscy i jeńcy wojenni – Od antysemityzmu do „ostatecznego rozwiązania”
   Ewakuacja i zdobycie miasta Neumarkt w 1945 roku
     Nadciągają Rosjanie – Średzka tragedia jeńców z Dyhrenfurth – Spóźniona ewakuacja – Obrońcy i atakujący – stosunek sił – Walki o powiat i miasto

Jakub Tyszkiewicz: Środa Śląska w powojennej Polsce
   Neumarkt staje się Środą Śląską (1945–1950)
     Armia Czerwona w niemieckim mieście – Komuniści zdobywają władzę – Burmistrz i Miejska Rada Narodowa (władze miejskie)
     Pożegnanie z „Heimatem”. Wysiedlenie Niemców – Nowi mieszkańcy. Polacy w Środzie Śląskiej – Niebezpieczne miasto
     Problemy z handlem i aprowizacją – Przywracanie infrastruktury miejskiej – Odbudowa przemysłu i rolnictwa – Trudne początki polskiej oświaty
     Życie kulturalne i sportowe – Opieka zdrowotna – Życie religijne
   Stalinizm w Środzie Śląskiej (1950–1956)
     Stalinizacja życia politycznego – Sytuacja demograficzna – Pod nadzorem UB – Między targowiskiem a państwowym sklepem
     Regres w gospodarce komunalnej. Służba zdrowia – Plan sześcioletni i kolektywizacja (przemysł i rolnictwo) – W stalinowskiej szkole
     Pod presją ideologii. Życie kulturalne i sportowe – Walka z Kościołem
   Od „małej stabilizacji” do „drugiej Polski” (1956–1973)
     Partia rządzi – Młode miasto – „Małe, trochę senne miasteczko” – Aprowizacja, handel i usługi – Problemy z infrastrukturą miejską
     W gromadzie i fabryce – Szkolnictwo w obliczu reform – Pod znakiem Dni Środy Śląskiej. Kultura i życie sportowe – Służba zdrowia
     Przy dźwięku dzwonów. Życie religijne
   Miasto i gmina. Środa Śląska w latach 1973–1990
     Życie polityczne do i od „Solidarności” – Nadal młodzi. Ludność – Nowe problemy. Bezpieczeństwo – Ku kryzysowi. Aprowizacja i handel
     Nierozwiązane problemy gospodarki komunalnej – Rolnictwo i przemysł – W systemie szkół zbiorczych – Życie kulturalne
     Sport w latach 70. i 80. – Służba zdrowia wobec narastających trudności – Życie religijne
   W nowej rzeczywistości. Środa Śląska po 1989 roku

Wykaz skrótów
Bibliografia
Indeks osób

[red] Rościsław Żerelik: "Niezwykła historia Środy Śląskiej. Od Iuris Sredensis do skarbu średzkiego". Wydawnictwo GAJT, Wrocław 2023. Okłądka twarda, format 16,5 x 24 cm, stron 440, czarno-białe i kolorowe ilustracje