Polska egzotyczna, część 2

     Autor zaprasza na niekonwencjonalną wędrówkę wzdłuż wschodniego kordonu granicznego, od Drohiczyna nad Bugiem do Medyki koło Przemyśla. Jest to wyprawa w barwny i naprawdę nieco egzotyczny świat pogranicza, w którym ocalały jeszcze relikty naszych dawnych Kresów. Trasa wiedzie bowiem wzdłuż historycznego pogranicza etnicznego, gdzie w średniowieczu posuwające się od wschodu ruskie osadnictwo z Wołynia i Rusi Czerwonej zetknęło się z postępującym od zachodu osadnictwem mazowieckim i małopolskim. Dawne stosunki etniczne i religijne zostały zaburzone przez powojenne wysiedlenia ludności ukraińskiej. Mimo to jednak mamy do czynienia na tych ziemiach z mozaiką różnych wyznań i grup ludności. Elementami tej mozaiki stanowią: prawosławni Białorusini w Drohiczynie i ich barwne święto Jordanu, potomkowie dawnych nadbużańskich unitów - dziś katolicy - i ich sanktuaria w Pratulinie i Kodniu, neounici w Kostomłotach, prawosławny klasztor w Jabłecznej, Ukraińcy-grekokatolicy w Chotyńcu i Ukraińcy-prawosławni w Kalnikowie. Znaleźć też można ślady po innych "egzotycznych" mieszkańców terenów nadbużańskich: Tatarów w Lebiedziewie, niemieckich "olędrów" z Meklemburgii oraz żydów, po których zostały dziś synagogi i stare cmentarze.

     Wreszcie przyroda: dolina Bugu - rzeki dzikiej i nieuregulowanej. Rzeka zachowała swój naturalny charakter - kręty bieg z licznymi zakolami, starorzeczami i naturalną, bogatą roślinnością. Uroku rzece i całej trasie wędrówki dodają nadbużańskie wioski, gdzie miejscami zachowała się jeszcze tradycyjna zabudowa drewniana, a obejścia zdobią drewniane płoty i ogródki z malwami. Wszystko to tworzy typową dla Kresów "egzotyczną" mieszankę etniczno-kulturowo-religijną, o której większość mieszkańców centralnej Polski ma jedynie blade pojęcie.

     Pewnym odbiciem owej mieszanki są tytuły rozdziałów przewodnika:
1. Podlasie nadbużańskie
2. Szlakiem męczeństwa unitów
3. Forty, Tatarzy i neounici
4. Z sanktuarium kodeńskiej Madonny do klasztoru w Jabłecznej
5. Na nadbużańskich łęgach i skarpach
6. Przez Polesie Wołyńskie
7. Na Grzędzie Horodelskiej
8. Dzikie Pola XX wieku
9. Wołyń Zachodni
10. W Kotlinie Pobuża
11. Przez Roztocze Południowe
12. Okolica zapomnianych cerkwi
13. Brama Przemyska

Spis treści

Od autora

1. Podlasie nadbużańskie

Najstarszy gród na Podlasiu • Koronacja jedynego króla w dziejach Rusi • Miasto wojewódzkie • Tradycje drohiczyńskiego szkolnictwa • „Ja na babie nic nie stracę...” • Pierwszy przyrodopisarz w języku polskim • „Profesorowie wszyscy ochotni” • Poseł przychylny cesarzowej • Wiek upadku • Drohicki jarmark • „My priszli was oswobodit’ od polskoho gniota” • Barbarzyńcy w świątyniach • Na „białe niedźwiedzie”... • „W morzu Beringa są śledzie, a na brzegu rośnie cebulka” • Cudowna panorama miasta • Skarby Góry Zamkowej • Stolica Jaćwieży? • Jordan w Drohiczynie • Zespół franciszkański • Katedra • Zasługi domu Kuczyńskich • W pojezuickich wnętrzach • Uparte benedyktynki • Jedyna pamiątka po drohiczyńskich Żydach • Lądujemy na Ruskiej Stronie • Podlascy wieśniacy i szlachta zagrodowa • Śmierć „Szumnego” • Nadbużańska dżungla • „W szmaragdach traw i drzew liściastych...” • Teozofowie i wolnomularze w mężenińskim dworze • W Klimczycach • W pogoni za „Wunderwaffe” • V-2 w starej stodole • Rezerwat „Kózki” • „Łupaszka” i „Młot” w akcji • Rezerwat „Zabuże” • Przez łąki uroczyska Trojan • Partyzancka zasadzka • Na prastarym trakcie • Zabytki Serpelic • Na nadbużańskim urwisku • Spór o cerkiew w Bubelu • Do Janowa Podlaskiego

2. Szlakiem męczeństwa unitów

Siedziba czterdziestu trzech biskupów • „Będziesz miał parę szynek, jajca i kiełbasę...” • Dziwactwa biskupa Naruszewicza • Bitwa o trumnę • Syzyfowe prace na Podlasiu • Urok prowincjonalnego miasteczka • „Zamek bastionami wzmocniony” • Janowska Statua Wolności • Światowej sławy stadnina • Zabytkowe... stajnie • Wśród janowskich łąk • Łęgi Nadbużańskie • „Piękny i niezwykły krajobraz” • Woroblin i Zaczopki • Krótka historia unii brzeskiej • Samodzierżawie przeciw unii • „Cuius regio eius religio” • Edykt tolerancyjny • Nawracanie kulami • Lud, co się śmierci nie bał • Pamiątki po pratulińskich męczennikach • Na „carskiej drodze” • Osobliwości Krzyczewa • Szwajcaria Podlaska • Neple • Zamiłowania Kaliksta Mierzejewskiego • Dom, który gościł cara • Nepelski park • Ślady roku 1920 • Nadbużańskie rusałki • Fort w Łobaczewie

3. Forty, Tatarzy i neounici

Gospodarstwo podskarbiego Fleminga • „Udawaj jaśnie wielmożny pan wariata” • Zemsta księcia „Panie Kochanku” • Porucznik Kloss walczy z... Suworowem • W wirze wojen światowych • Spacer po Terespolu • „Dom obywatelski większego rozmiaru” • Fort za fortem • Kobylany • „Suchy port” w Małaszewiczach • Tatarzy z Lebiedziewa • Najstarszy w Polsce nagrobek tatarski • Co to takiego — neounia? • Spór o kostomłocką cerkiew • Ostatnia parafia neounicka • „Starożytnik” z Kostomłotów • Znów nad Bugiem

4. Z sanktuarium kodeńskiej Madonny do klasztoru w Jabłecznej

Pierwsi kodeńscy Sapiehowie • Kradzież z pobożności • „Czym Częstochowa dla Polski, tym Kodeń dla Podlasia” • Galeria siedemdziesięciu dwóch Sapiehów • Elżbieta Sapieżyna w intrygach niezrównana • Powstańcy zwyciężają w Kodniu · Kodeńskie sanktuarium • Kto malował Królową Podlasia? • Niedostępna forteca na wyspie • Cenna gotycka cerkiew • Placencja ·Wieś, której nie ma • Jabłeczna • Niezłomni zakonnicy • Ostoja prawosławia • „Pogrzeb Polski” • Cudowne ikony • Na klasztornym dziedzińcu • „Potężne dęby i kopułki kaplic klasztornych” • W dniu świętego Onufrego

5. Na nadbużańskich łęgach i skarpach

„Olędrzy” nad Bugiem • Dwa wiatraki przy jednym skrzyżowaniu • „Blady zwinny Sapieżyny” • Sławatyckie świątynie... • ...i cmentarze • Hanna • Wycieczka do Romanowa • „Dla spragnionego umysłu jest jakby oazą...” • Rezydencja Kraszewskich • Wśród starorzeczy i łąk • Po sprawiedliwość do Watykanu • „Muzyka Kresów” • Domena Pociejów • Jak donosi Kurjer Różaniecki... • Świetność i zagłada pałacu w Różance • „Resztę zabrali Moskale...” • Na gruzach magnackiej rezydencji • Wieś, w której gościło dwóch carów • Ruski gród warowny • Ośrodek ruchu reformacyjnego • Wielkie targi na bydło • Śmierć Franciszka Pułaskiego • Jezus Chrystus, car Aleksander i prokurator Gromeka • Ostatni skrawek wolnej Polski • „Dobrowolne” przesiedlenia • WiN zdobywa Włodawę • Na włodawskim rynku • Synagoga • We wnętrzu żydowskiej świątyni • Najcenniejszy zabytek Włodawy • Góra Zamkowa • Uroda polskiej prowincji

6. Przez Polesie Wołyńskie

Jedno z najmniejszych miast Lubelszczyzny • Matka Boża Orchowska • Okolice Sobiboru • Gdzie żurawie odbywają sejmiki • Takich wsi jużw Polsce prawie nie ma... • Skrawek dawnego Polesia • Nad jeziorem Brudno • Koniec oddziału „Żelaznego” • „Koledzy! Ognia! Bandyci!” • Stuleńskie włości Rzewuskich • Cmentarz w Uhrusku • Gdzie był gród Daniela? • Jedna z nielicznych ocalałych cerkwi • Trzy pokolenia Rzewuskich – bohater, zdrajca i awanturnik • Czasy Kunickich • Najpotężniejszy dąb Lubelszczyzny • Niełatwe życie ziemiańskiego syna • Edukacja we dworze: rózgi suche i odlewane • Cienisty park w Świerżach • Akcja rewindykacyjna • Zagłada cerkwi • Akt zbrodniczej głupoty • Połączenie tundry ze stepami • Dzieje Dorohuska • Po powstaniu styczniowym • Rezydencja Suchodolskich • Wzdłuż meandrów Bugu • Husynne i Kolemczyce • Partyzancka przeprawa • Bitwa pod Dubienką • Kopiec Kościuszki • Łaski Zygmunta III Wazy • Bohaterski doktor z Dubienki • Podwodne wyczyny wołyńskiego rodaka • Przy uliczkach sporo jeszcze drewnianych domów • Magazyn w cerkwi • Dochodzimy do wsi Skryhiczyn • Starozakonny ziemianin ze Skryhiczyna • Sielanka w skryhiczyńskim parku • Wielonarodowe rodzeństwo • Lasy ordynacji zamojskiej • „Cała łąka zanosiła się graniem owadów...” • Matcze

7. Na Grzędzie Horodelskiej

„Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich” • Unia horodelska • Zbratanie dwóch narodów • Oskarżona królowa Sonka • Prawa miejskie i królewskie przywileje • Wzloty i upadki Horodła • Manifestacja na nadbużańskich błoniach • Kamienny stół, ława i posąg lwa • Zespół podominikański • Na horodelskim grodzisku • Wieniawka • Wschodni kraniec Polski • Nadbużańskie stepy • Pałac w Strzyżowie • Zabytkowa... cukrownia • Kawaleryjska szarża pod Husynnem • PGR-owskie folwarki • Tragiczna przeszłość przydrożnej kapliczki • Gdzie Bolesław Jarosława pobił • „Była wieś, piękna jak kolorowy, dobry sen” • Ostoja rzadkich roślin

8. Dzikie Pola XX wieku

Jeden z Grodów Czerwieńskich • Królewskie wizyty • „Chorągiew na zimowlę przybyła i bardzo ciążyła” • Niezwykła fundacja Stanisława Staszica • Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie • Porażka Budionnego • W walce z okupantem • Akcja „Burza” na Hrubieszowszczyźnie • „Czestnoje słowo sowieckowo oficera” • Nowe porządki • AK i UPA w obliczu wspólnego wroga • „Odłóżmy na bok spory narodowościowe...” • Polsko-ukraiński atak na Hrubieszów • Cztery wyznania, cztery rodzaje ludzi • Prałat, batiuszka, rabin i „tutejsi” • Hrubieszowskie „dworki” • Spacer po mieście • Przy ulicy 3 Maja • W hrubieszowskim parku • Dworek Du Chateau • Wiersze rejenta Lesmana • Na peryferiach • Hrubieszowski cmentarz • Pałacyk w Czumowie • Miejsce obdarzone przez Boga wyjątkowym urokiem • Czumów w dziecięcej pamięci • Przełom przez kredowe skały • „Dwory, cerkiewki i niwy bez końca wzrok zasłaniają...” • Smutna przeszłość Kosmowa • Amazonki z Masłomęcza • Małżeńskie perypetie Stanisława Ostroroga • „Wieczny infamis” Hieronim Radziejowski • „Bastionu połowa w rzekę Bug obalona...” • Zła pora za zabawę • Najbardziej tragiczna karta w dziejach • Ukraińscy nacjonaliści w akcji • Bestialskie mordy i niemiecka perfidia • „Powstanie hrubieszowskie” • Morze przelanej krwi • Nie wszyscy ulegli nienawiści • Na zgliszczach • Żniwo „czystki etnicznej” • Po przejściu frontu • Akcja wymiany ludności • Ostatni upowcy • Śmierć „Rysia” • „Bój się Pana Boga i Mikołaja Ostroroga” • Ślady dawnego Kryłowa • Od Kryłowa do Dołhobyczowa • Niezwykłe sanktuarium • Na wilczym uroczysku • „Ślepi zaczynali widzieć, chromi chodzić” • Święty wilk leczy bezpłodność • „Wo imia swiatoj Bohorodyci, byjte ich!” • Masakry w Prehoryłem • Gołębie vel Hołubie • Idealne miejsce na odpoczynek • Żegnamy się z Bugiem • Polsko-ukraińskie walki pod Dołhobyczowem • „Prosimy o przyłączenie naszej wioski do Radzieckiej Ukrainy” • Zespół pałacowy w Dołhobyczowie • Miniaturka wieży Kościoła Mariackiego

9. Wołyń Zachodni

Dzieciństwo w Oszczowie • Zbrodniczy podstęp UPA • Tonąca w zieleni wieś • Gdzie Chopin grał na organach • Na granicy zaborów • W krainie czarnoziemów • Największa w Polsce cerkiew drewniana • Pierwsze spotkanie z bruśnieńską kamieniarką • Secesja na wołyńskim cmentarzu • Krypta Hulimków • Sterty odpadków zamiast pałacu • Kamienna krasawica w gąszczu krzewów • Widok na siedzibę cadyków • Budynin

10. W Kotlinie Pobuża

Znajdujemy kamienną krasawicę • Szczepiatyn • Tarnoszyn • Legenda Matki Boskiej Bełzkiej • Byków i Magdalenka • Pierwsza i ostatnia miłość Artura Grottgera • „Patrzyliśmy na te piękności i wzajemnie na siebie” • Sosna Grottgera • Przez nieistniejące wsie • W dolinie Sołokiji • Cmentarz w Wierzbicy • Mało znana wojna • O spadek po macosze — Austrii • Ostatni skrawek Polesia • Pod cerkwią w Korniach

11. Przez Roztocze Południowe

Na międzynarodowym szlaku • Cerkiew w Hrebennem • Południoworoztoczański Park Krajobrazowy • Milicyjno-upowska idylla w Siedliskach • Skamieniałe drzewa • Prusie • Pomnik żołnierzy UPA w Werchracie • Werchracka cerkiew • Monaster wśród lasów • Droga Brata Alberta • Na monastyrskim wzgórzu • Kartki z kroniki sotni UPA • O Ukraińskiej Powstańczej Armii • Struktura i organizacja UPA • Ocenę pozostawmy historykom • Lokatorzy monastyrskich bunkrów • Śmierć „Stiaha” • Krajobraz jak w Bieszczadach • Relikty Linii Mołotowa • Niezwykły cmentarz w Bruśnie Starym • Kamieniarze z dziada pradziada • Bruśnieński rzeźbiarz w... Dakocie • Brusno Nowe • Zbrodnia w Rudce • Wśród roztoczańskich buczyn • Nowiny Horynieckie • Cudowne objawienie w Nowinach • Roztoczańskie uzdrowisko • Zabytki Horyńca • Rezydencja Ponińskich • Pożegnanie z Roztoczem

12. Okolica zapomnianych cerkwi

„Palili chaty i strzelali do ludzi” • Perełka architektury drewnianej w Radrużu • Jeszcze jedna cerkiew • Huta Kryształowa • Cmentarz bez wsi • Sosna o pięciu pniach • Wólka Żmijowska i Żmijowiska • Zapomniane miasteczko • Cerkiew z muru pruskiego • Po Potockich i Lubomirskich – urząd gminy • Zasługi pana Tarły • Potop w Kobylnicy Wołoskiej • Świątynia w Młynach • „Szcze ne wmerła Ukraina” • Jedna z najpiękniejszych cerkwi • O Kościele greckokatolickim • Liturgia św. Jana Chryzostoma • Architektura cerkwi greckokatolickich • Prywatny kościół • Konflikt polsko-ukraiński w Hruszowicach • „Pomnik o antypolskiej wymowie plastycznej” • Więcej szkody niż pożytku • Kalników – wieś szczególna • Zapanował duch ekumenizmu • Rozproszona mniejszość – Ukraińcy w Polsce • Piosenka przełamuje bariery • Egzotyczne drzewa w pegeerze • Kościół na Zagrebli

13. Brama Przemyska

„Tropikalna dżungla” pod Przemyślem • Ostoja ptactwa • Pałacyk w Stubnie • Jak Poździacz stał się Lesznem • Zmagania o nazwy wsi • Piękna cerkiew w Poździaczu • Torki • Zgubne skutki słuchania słowików • Miłosne podboje pani Katarzyny • Kolekcjonerskie pasje Pawlikowskich • Józef Gwalbert—despota i tyran • Salon literacki w Medyce • Listy Kornela Ujejskiego • Tatrzańskie koneksje Medyki • Metamorfozy medyckiej rezydencji • Koniec wędrówki

Literatura

Skorowidz

Grzegorz Rąkowski: "Polska Egzotyczna. t.2. Przewodnik". Wydawnictwo Rewasz, wydanie V, Pruszków 2019. Format 12 x 16,5 cm, 416 stron tekstu, oprawa szyta, okładka ze skrzydełkami, kolorowa wkładka, mapki i plany.