Życie codzienne mieszkańców Jeleniej Góry. Ilustrowana monografia do końca XVIII w.

     Kronik miasta opisujących historię Jeleniej Góry jest kilka. Wszystkie zostały napisane przez różnych autorów, w języku niemieckim w XVII, XVIII i XIX wieku. Pierwsze uporządkowane informacje o Jeleniej Górze i jej dziejach znajdziemy w kronice księstwa jaworskiego pt. Phoenix Redivivus Ducatuum Svidnicensis & Javorensis (1667), napisanej w 1667 r. przez Ephraima Ignatio Nasone. To w tym dokumencie na stronach 182 191, oprócz informacji o XVII-wiecznej Jeleniej Górze, znajdziemy informację o jej początkach. Zgodnie z tym, co napisał Nasone, Jelenia Góra w 1002 r. miała być osadą targową, zamkniętą murem, a w jej otoczeniu znajdowały się wzgórza, na których znajdowały się ogrody i rosło proso. Dlatego Nasone sugeruje, że pierwsza nazwa Hirsberg wyprowadzona jest z połączenia nazwy Hirs (proso) i Berg (góra).

     Najbardziej znanym jeleniogórskim dziejopisarzem, żyjącym na początku XVIII w. był David Zeller (1676–1738), który opisał dzieje Jeleniej Góry w 12 tomach, a jego opisy cytowane są przez wielu późniejszych pruskich dziejopisarzy takich jak: Johan Daniel Hensel (pierwsze wydanie książki w 1797 roku), Johan Karl Herbst (pierwsze wydanie książki w 1849 roku) i Moritz Vogt (książka wydana po raz pierwszy w 1876 roku).

     (…) książki Johana Daniela Hensela, Johana Karla Herbsta i Moritza Vogta, w celu upowszechnienia ich treści oraz szerszego przedstawienia historii mieszkańcom współczesnej Jeleniej Góry, zostały przetłumaczone na język polski i wydane [dzięki staraniom Muzeum Karkonoskiego i władz miasta]: w 2005 roku – J.D. Hensel „Topografhische Beschreibung der Stadt Hirschberg in Schlesien, seit ihren Ursprunge bis das Jahr 1797, Hirschberg b.r.a; w 2006 roku – J.K. Herbsta „Chronik der Stadt Hirschberg in Schleisien” bis Zum Jahre 1847, Hirschberg 1849; w 2007 roku. M. Vogta „Ilustrierte Chronik der Stadt Hirschberg in Schlesien” Hirschberg 1876; w 2008 roku – D. Zellera „Hirschberger Markwurdigkeiten”, Hirschberg 1720.

     Przetłumaczone książki są nieocenionym i ważnym materiałem źródłowym, opisującym dawne dzieje miasta. Znajdujemy w nich opisy początków miasta i zdarzeń, jakie miały miejsce na przestrzeni ok. 700 lat. Wiele z tych opisów to legendy (spekulacje), ponieważ nie pokazują źródeł. Mimo to zawarta w nich wiedza o historii miasta jest godna uwagi, ponieważ dostarcza nam informacji o prawdopodobnych zdarzeniach, jakie miały miejsce w Jeleniej Górze. Natomiast jednego brakuje w tych książkach, a mianowicie ilustracji, pokazujących strukturę funkcjonalno-przestrzenną miasta i zmiany, jakie w niej zachodziły na przestrzeni dziejów. Ten brak uzupełniony jest w napisanej monografii, w której swoje miejsce znalazło ponad 200 ilustracji, opracowanych dla potrzeb dokumentu w postaci planów i modeli miasta. (…)

     Analiza topograficzna miejsca, gdzie zbudowano miasto, pokazuje, że jest to miejsce wyjątkowe, a jego wyjątkowość polega na tym, że spełnia praktycznie wszystkie warunki, aby założyć w tym miejscu osadę i zbudować miasto. Najważniejszymi walorami sprzyjającymi założeniu w tym miejscu jednostki osadniczej są: możliwość zbudowania systemu obronnego opartego o wysoką terasę, obecność rzek, lasów, bliskość pól uprawnych, łatwy dostęp do wody (studnie) i możliwość kontroli szlaków i brodów. (…)

     Więcej szczegółów z historii miasta, znajdziecie Państwo w napisanej monografii, w której opisane zdarzenia nie odbiegają od tych, opisanych w kronikach Johana Daniela Hensela, Johana Karla Herbsta i Moritza Vogta. Natomiast w napisanej monografii w odróżnieniu od wcześniej napisanych kronik, wyjaśnione są przyczyny i okoliczności zaistniałych zdarzeń. Uzupełnieniem do tego są załączone do monografii ilustracje, które pokazują miasto takim, jakim mogło być w przeszłości.

     Są to ilustracje wykonane przy pomocy programów graficznych do edycji 2D i 3D, których zastosowanie pozwoliło odtworzyć prawdopodobną strukturę funkcjonalno-przestrzenną miasta w różnych okresach jego rozwoju, która jak okazuje się, podlegała zmianom, na co miały wpływ różnego rodzaju czynniki. Głównymi czynnikami były; zmiany w gospodarce, przyrost ludności, pojawienie się broni palnej, pożary miasta oraz wojna trzydziestoletnia.

     Modele budowane były w oparciu o konkretne dane, pozyskiwane z archiwalnych materiałów kartograficznych i ikonograficznych, bibliotek cyfrowych, opisów miasta, jakie znajdują się w jeleniogórskich kronikach. Do analizy, wykorzystywane były również materiały archiwalne, które nie trafiły do obiegu, z uwagi na skalę zniszczeń. Przykładem jest dokument administracyjny miasta Jeleniej Góry o nazwie mapa pól, łąk i lasów Jeleniej Góry z 1760 r. Jest to dokument całkowicie zniszczony, w strzępach i można było z niego skorzystać dopiero po cyfrowej naprawie.

     Czynnikiem wspomagającym prace nad modelami, była analiza topograficzna miejsca, gdzie zbudowano miasto, analiza przebiegu szlaków komunikacyjnych, układu wód, klimatu, itp.

     Okazało się, że w przypadku Jeleniej Góry najbardziej przydatnym źródłem informacji jest szczegółowa mapa administracyjna Jeleniej Góry z 1787/88 r., którą po cyfrowej naprawie należało poddać georeferencji. Jest to dokument, na którym pokazane są granice działek, budynki, numery hipoteczne właścicieli działek, nazwiska właścicieli i ich zawody.

     Zbudowano dwa modele miasta, a każdy z nich przedstawiał inną rzeczywistość historyczną. Jeden model przedstawiał Jelenią Górę drewnianą (do 1634 r.), a drugi Jelenią Górę murowaną (początek XVIII w.). W zbudowanych modelach miasta swoje miejsce znalazły budynki (800–1000 szt.), układ komunikacyjny (ulice, miasta i drogi), rzeki Bóbr i Kamienna, rzeźba terenu i pokrycie terenu. W zbudowanym modelu wszystkie składowe obiektów, takie jak położenie, odległości i orientacja mają swoje odniesienie do współczesnych zbiorów danych geoprzestrzennych pozyskanych z ogólnodostępnych dokumentów takich jak ortofotomapa dla obszaru Jeleniej Góry oraz wynik skaningu laserowego LIDAR, co oznacza, że uzyskane efekty w postaci zbudowanych planów (2D) oraz struktury przestrzennej modelu (3D) można sprawdzać poprzez porównanie z danymi geoprzestrzennymi.

Spis treści

Przedmowa
Podziękowania

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE ROZWOJOWI MIASTA W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA
Położenie Jeleniej Góry
Wpływ klimatu
Wody
Roślinność, uprawy, hodowla, produkcja
Surowce mineralne

ZARYS DZIEJÓW MIASTA
KOTLINA JELENIOGÓRSKA W OKRESIE PRZEDPIASTOWSKIM
JELENIA GÓRA ZA PIASTÓW (1005-1392 r.) - włodarze miasta, lokacja miasta
   Zmiany historyczne na ziemiach Śląska - powstanie księstwa świdnicko-jaworskiego
   Jelenia Góra w granicach piastowskiego księstwa jaworskiego
   Lokacja Jeleniej Góry - nadanie praw miejskich
   Układ komunikacyjny średniowiecznej Jeleniej Góry
   Jeleniogórski zamek i jego otoczenie - Kaplica św. Wolfganga, ogrody, młyny, folwark
   Kalendarium zdarzeń do 1392 r.
   Kalendarium zdarzeń dotyczące zamku i jego otoczenia
POCZĄTKI PANOWANIA CZESKIEGO (1392-1419)
   Rozwój miasta
   Kalendarium wydarzeń do roku 1419
JELENIA GÓRA POD PANOWANIEM CZECHÓW - lata dobrobytu, rozbudowa (1420-1526)
   Sytuacja na ziemiach Śląska
   Czynniki sprzyjające rozwojowi miasta
   Górnictwo złota i srebra
   Zmiany w systemie fortyfikacji Jeleniej Góry
   Koniec panowania Czech - tło historyczne
   Kalendarium wydarzeń 1419-1525 r.
PROTESTANTYZM, HABSBURGOWIE (1526-1569)
   Tło historyczne
   Zmiany w mieście (pożar miasta)
   Kalendarium do 1570 r.
POCZĄTEK TKACTWA CIENKICH PŁÓCIEN LNIANYCH (1570-1618)
   Zmiany w mieście
   Przepisy porządkowe (statuty)
   Kalendarium wydarzeń (1570-1618)
WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA - lata klęski (1618-1648)
   Przyczyny wybuchu wojny - tło historyczne (dzieje polityczne poprzedzające wybuch wojny trzydziestoletniej)
   Początek wojny trzydziestoletniej - Jelenia Góra w latach 1618-1624
   Okres duński wojny trzydziestoletniej - Jelenia Góra w latach 1625-1629
   Szwedzki okres wojny - Jelenia Góra w latach 1630-1634
   Okres francusko-szwedzki - Jelenia Góra w latach 1635-1648
   Tragiczne 67 dni (05.09.1640 - 10.11.1640 r.)
   Kalendarium (1618-1648) 177
CZAS ODBUDOWY (1649-1742)
   Zniszczenia po wojnie trzydziestoletniej
   Spory religijne po wojnie trzydziestoletniej
   Odbudowa miasta
   Handel — jeleniogórscy kupcy
   Powstanie Konfraterni Kupieckiej
   Jeleniogórskie bielarnie — generacje jeleniogórskich kupców
   Relacje między producentami płócien lniarskich a kupcami
   Ludność i zabudowa miasta po wojnie trzydziestoletniej
   Bractwo strzeleckie
   Zasilanie miasta w wodę i ochrona pożarowa
   Kodeks karny
   Parnas — miejsce rozrywki jeleniogórzan
   Kalendarium wydarzeń do 1742 r.
PANOWANIE PRUS — 1742 r.
   Jelenia Góra dostaje się pod panowanie pruskie — pierwsza wojna śląska
   Zmiany w zarządzaniu miastem
   Druga wojna śląska i jej przebieg na jeleniogórskim obszarze. Odbudowa ratusza
   Trzecia wojna śląska i jej przebieg na jeleniogórskim obszarze
   Zabudowa miasta i jego mieszkańcy
   Zmiany w systemie obrony miasta
   Parki
   Park na Wzgórzu Kościuszki
   Góra Siodło (Sttler, Siodlarz), Helikon
   Kalendarium wydarzeń po 1742 r.
UWARUNKOWANIA PRAWNO-EKONOMICZNE ROZWOJU MIASTA W GRANICACH KSIĘSTWA JAWORSKIEGO
   Księstwo jaworskie
   Granice księstwa świdnicko-jaworskiego
   Starostowie księstwa jaworskiego
   Akty prawne sporządzone i podpisane w Jeleniej Górze oraz okolicznych miejscowościach do 1320 r.
   Akty prawne dotyczące górnictwa
   Środki płatnicze stosowane w księstwie świdnickim i jaworskim
   Czym płacono w Jeleniej Górze?
   Mennice, znaki i symbole na monetach księstwa świdnickiego i jaworskiego
   Jak mogło wyglądać życie mieszkańców Jeleniej Góry w pierwszych wiekach istnienia księstwa świdnicko-jaworskiego?
   Znani jeleniogórzanie
ZAŁĄCZNIKI
   Kalendarium wydarzeń w okresie wojny trzydziestoletniej — załącznik 1
   Nazwiska i pozycja społeczna mieszkańców Jeleniej Góry w 1759 r. — załącznik ZASTOSOWANIE METODY PRZY REKONSTRUKCJI HISTORYCZNEJ STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ JELENIEJ GÓRY
   Opis zastosowanych metod przy rekonstrukcji miasta
   Opracowane plany i wizualizacje miasta
ŹRÓDŁA
   Źródła ikonograficzne i kartograficzne
   Źródła pisane
SŁOWNICZEK
ZBIÓR ILUSTRACJI

Eugeniusz Gronostaj: "Życie codzienne mieszkańców Jeleniej Góry w granicach księstwa jaworskiego. Ilustrowana monografia miasta do końca XVIII w.". Wydawnictwo AdRem, Jelenia Góra 2023. Okładka twarda, format 29,7 x 21 cm, kolorowe ilustracje